భారతీయ చరిత్ర యొక్క ప్రాచీన మరియు మధ్యయుగ కాలంలో భారతదేశం మేధోకార్యకలాపాలలో అద్భుతంగా అభివృద్ధిచెందింది. భారతీయ సంస్కృ తి మేధోపరమైన విజయాలు అనేక ఆలోచనలు, తాత్విక, సాహత్య, శాస్త్రీయ, కళాత్మక జీవిత సంబంధిత సమాచారం అవగాహనలలో నుండి వెలుగు చూశాయి. ఇది విజ్ఞాన సర్వస్వం (ఎన్సైక్లోపీడియా) రూపంలో మనకు అందించబడింది. విజ్ఞాన సర్వస్వంలో పనిచేసే సంప్రదాయం నాల్గవ శతాబ్దానికి చెందిన విష్ణుధర్మోత్తర పురాణా నికి తిరిగివెళ్లి, ఆపై ఏడవ శతాబ్దంలో వరాహమిహర బృహత్సంహతతో అనుసరించ బడింది. చారిత్రక కాలానికి చెందిన నాలుగు విజ్ఞాన సర్వస్వాలలో, రెండు విజ్ఞాన సర్వ స్య రచనలు కర్ణాటకలో ఉద్భవించాయని తెలియవచ్చింది. ఒకటి ‘అభిలాషితార్థ చింతామణి’ లేదా సోమేశ్వరుని ‘మానసోల్లాస’ పన్నెండవ శతాబ్దానికి చెందినది. మరొ కటి పదహారవ శతాబ్దానికి చెందిన బసవ భూపాలుని శివతత్వ రత్నాకర.
పదవ శతాబ్దం చివరి నుండి పదమూడవ శతాబ్దం మధ్యకాలం వరకు కల్యాణం నుండి పాలించిన చాళుక్యులు భారతదేశ సాంస్కృతిక సంగమానికి కారణమయ్యారు. కళ, సా#హత్య రంగంలోని రచనలు ఆకాలంలో రాజవంశీకులు, సామాన్యుల అత్యధిక దృష్టిని ఆకర్షించాయి. పాలకులు స్వయంగా ఉన్నత స్థాయి పండితులు మరియు అనేక విశిష్ట గ్రంథాలను రచించారు. కవి చక్రవర్తిరన్న, మొదటి నాగవర్మ, ఉదయాదిత్య, బిల్హణ, విజ్ఞానేశ్వరుడు, సోమేశ్వర, జగదేక మల్ల గొప్ప కవులు.కర్ణాటకకే కాకుండా, భారతీయ కళ, ఆలోచన మరియు సాహత్యానికి కూడా కృషిచేశారు.
పశ్చిమ చాళుక్య రాజవంశానికి చెందిన రాజు భూలోక మల్ల, కళ్యాణ చాళుక్య రాజు ‘3వ సోమేశ్వరుడు’ (క్రీ.శ. 1126-1138 పాలించిన) రచించిన మానసోల్లాస (మానస- హృదయాన్ని, మనస్సును, ఉల్లాస, ఆహ్లాదపరిచేది)ను, అభిలాషితార్ధ – చింతామణి (కోరికలను నెరవేర్చే విలువైన రత్నం) అనికూడా పిలుస్తారు. ఈ ‘మాన సోల్లాస’ అనే విజ్ఞాన సర్వస్వం ప్రకృతిలో రచించాడు, గృహోప భోగానికి సంబంధిం చిన అధ్యాయంలో, రాజు సోమేశ్వరుడు రాజు భవన నిర్మాణం కోసం అనుసరించాల్సిన సూచనలను ఇచ్చాడు. ఈవిధంగా, భారతీయ ఆలోచన, సంస్కృతిని ఏకంచేసే ఏకైక స్ఫూర్తి కాశ్మీర్‌ నుండి కన్యాకుమారి వరకు- గుజరాత్‌ నుండి అస్సాం వరకు వ్యాపించి ఉందని సోమేశ్వర వెల్లడించారు.
సోమేశ్వర 3 కల్యాణి చాళుక్యుల (పశ్చిమ చాళుక్యులు అని కూడాపిలుస్తారు) రాజు ల వరుసలో మూడవవాడు. అతను ప్రఖ్యాత రాజు విక్రమాదిత్య 4 (1076-1126), రాణి చందలాదేవి కుమారుడు. రాజుసోమేశ్వరుడు, త్రిభువన- మల్ల, భూలోక-మల్ల, సర్వాంజయ-భూప అని వివిధ రకాలుగా పిలువబడుతూ వున్నాడు. ఒక జ్ఞానోదయ పాలకుడు, విద్వాంసుడు పండితుల అద్భుతమైన కలయికే రాజు సోమేశ్వరుడు.
సోమేశ్వరుడు ప్రముఖ చరిత్రకారుడు, పండితుడు, కవి. రచయితగా అతని కీర్తి, అతని స్మారక సంకలనం మానసోల్లాసపై ఆధారపడి ఉంటుంది. అతను తన తండ్రి విక్రమాదిత్య 4 జీవితచరిత్రను రచించడానికి ప్రయత్నించాడని చెప్పబడింది.
సోమేశ్వరరాజు కూడా నిష్ణాతుడైన సంగీత విద్వాంసుడు, ప్రతిభావంతుడైన స్వర కర్త. అతను వృత్త, త్రిపది, జయమాలిక, స్వరార్థ, రాగ కదంబక, స్తవమంజరి, చార్య మొదలైనవి వైవిధ్యమైన ఆకృతులలో పాటలను- స్వరపరచినట్లు చెబుతారు.
ఆరు ఋతువులకు ఆరు రాగాలను కేటాయించే సంప్రదాయాన్ని క్రోడీకరించిన తొలి వ్యక్తి సోమేశ్వరుడని చెబుతారు:
(1) శ్రీరాగం- శీతాకాలపురాగం
(2) వసంత- వసంతఋతువుయొక్కరాగం
(3) భైరవ- వేసవి కాలపు రాగం
(4) పంచమ- శరదృతువు యొక్క రాగం
(5) మేఘ- వర్షాకాలపు రాగం
(6) నట-నారాయణ- ప్రారంభ శీతాకాలపు రాగం
‘మానసోల్లాస’ స్వచ్ఛమైన సంగీతాన్ని- విద్యను (శిక్షార్థం), వినోదాన్ని (వినోదా ర్థం), ఆనందాన్ని (మోద- సదనం) మరియు విముక్తి (మోక్షం- సదనం) అని నిర్వచించింది- శిక్షార్థం వినోదార్థం చ, మోద సదనం, మోక్ష సదనం చ.
సోమేశ్వర 3 తరువాత అతని కుమారుడు జగదేక- మల్ల 2 (1138-1151 సిఇ), ప్రతాప- పథ్వీ- భుజ అని కూడా పిలుస్తారు. అతను సంగీత- చూడామణి అనే సంగీత రచనను రచించిన ప్రతిభావంతుడైన పండితుడు కూడా. అతను పండితుడు, వ్యాకర ణవేత్త అయిన నాగవర్మ 2 పోషకుడు, కన్నడలో ప్రసిద్ధ రచనల రచయిత, కావ్య- అవ లోకన, కర్ణాటక- భాష- భూషణ.
సోమేశ్వరుడు యువరాజుగా ఉన్నప్పుడు మానసోల్లాసాన్ని సంకలనం చేయడం ప్రారంభించాడు. 1129 (1051 శక సంవత్సరం) సమయంలో పూర్తిచేసాడు, అంటే అతను సింహాసనాన్ని అధిరోహంచిన రెండు- మూడు సంవత్సరాల తర్వాత.
విజ్ఞాన సర్వస్వంలో ఐదు ప్రధాన అధ్యాయాలు ఇరవై ఉప-అధ్యాయాలు ఉన్నా యి, వీటిలో 100 అధ్యాయాలు 8000 శ్లోకాలలో కూర్చబడ్డాయి. జీవితానికి సంబం ధించిన ప్రతి అంశం, మానవుడు, జంతువు, దైవిక, వాస్తుశిల్పం, పెయింటింగ్‌, ఐకానో గ్రఫీ, నృత్యం, సంగీతం, వాయిద్యసంగీతం, అలంకార కళలు, రాజకీయాలు, వేట, క్రీడలు, ఖజానా, రత్నాలశాస్త్రం, పాకశాస్త్రం, జ్యోతిష్యం, వైద్యం, పశువైద్యం, పానీ యాలు, కొన్ని ఆసక్తికరమైన అధ్యాయాలు దృష్టిని ఆకర్షిస్తాయి.
ఈ గ్రంథము ఐదు వింశతులుగా విభజించబడినది. ఒకొక్క వింశతిలో 20 అధ్యా యములు ఉన్నాయి. మొత్తము గ్రంథములో వంద అధ్యాయాలు ఉన్నాయి. మానసో ల్లాస అనుష్టుప్‌ ఛéందస్సులో రచించబడినది. మధ్యలో అక్కడక్కడ వచనం వాడబడి నది. భాష సరళమైనదే కానీ అలంకార భూషితం.
- రాజ్యప్రాప్తికరణ వింశతి- 20 అధ్యాయాలు- 308 శ్లోకాలు
- రాజ్యస్య- స్థైర్యకరణ వింశతి- 20 అధ్యాయాలు- 1300 శ్లోకాలు
- ఉపభోగస్యవింశతి- 20 అధ్యాయాలు- 1820 శ్లోకాలు
- వినోద వింశతి- 20 అధ్యాయాలు- 3219 శ్లోకాలు
- క్రీడావింశతి- 20 అధ్యాయాలు- 1375 శ్లోకాలు
మానసోల్లాసలోని మచ్చుకు కొన్ని అధ్యాయములు.
- యోసిదుప భోగ- శృంగారము
- నృత్య వినోద- నాట్యశాస్త్రము
- బలాధ్యాయ- ఏనుగుల పోషణ, సంరక్షణ
- గజవ్యాహాళి- ఏనుగులతో క్రీడలు
సోమేశ్వర చక్రవర్తి అద్భుతమైన పరిశోధకుడిగా నిలుస్తాడు, అతను చరక, సుశ్రు త, వాగ్భటులకు వైద్య అధ్యాయానికి, సంగీతం, నృత్యంలో కీర్తిని ఇచ్చాడు, అతను సామవేదానికి, మాతంగ బృహద్దేశికి, భరతుడి నాట్యశాస్త్రానికి, రాజనీతి కోసం, అతను చాణక్యుని సూచించాడు. అర్థశాస్త్రం, ఐకానోగ్రఫీ, పెయింటింగ్‌ అధ్యాయాలకు మూ లాలు మాయామత విష్ణు ధర్మోత్తర పురాణం, విలాసవంతమైన జీవితం గురించి వ్రాసే టప్పుడు అతను వాత్స్యాయన కామసూత్రాన్ని ప్రస్తావించాడు. ఆయన రచనలు కర్ణా టక ప్రజల సమకాలీన జీవితం, అభిరుచిపై వెలుగునిస్తాయి. ఇది సోమేశ్వరుని మాన సోల్లాసం.