ఆయుర్వేద శిఖరం ఆచార్య భావమిశ్ర

ఆయుర్వేదహతం వ్యాధిర్ని దానం శమనమ్‌ తథా|
విద్యతే యత్ర విద్వద్భి: స: ఆయుర్వేద ఉచ్యతే||

అంటే- ”ఇందులో వయస్సు (స్థితి), వ్యాధుల నిర్ధారణ, వ్యాధుల విధ్వంసం (చికి త్స) ప్రయోజనాలు హాని గురించి చెప్పబడింది, పండితులు దీనిని ఆయుర్వేదం అని పిలుస్తారు.” అని ఆయుర్వేద లక్షణాలను వివరిస్తారు.
అనాదిగా వస్తున్న ఆయుర్వేదంలో ఆరోగ్య పరిరక్షణకైనా, వ్యాధి చికిత్సకైనా ఔషధం కన్నా ఆహార విహారాలకు అధిక ప్రాధాన్యం ఉంది. మూలికాద్రవ్యాలతో బాటు ఆహార పదా ర్థాలను కూడా విశ్లేషిస్తూ ఒక సంహతనే రూపొందించాడు భావమిశ్ర.
ఆయుర్వేదంలో కారానికి మిరియాలు (మరీచ) వాడటం మాత్రమే చేసేవారు. దాని స్థానంలో పచ్చిమిరపకాయను ప్రవేశపెట్టాడు. అలాగే ఫిరంగి రోగాన్ని (సిఫిలిస్‌)ను గుర్తిం చాడు భావమిశ్ర. ఏ రకమైన ఔషధ విలువలు లేని ద్రవ్యం (పదార్థం) ఈ జగత్తులో లేదని ఆయుర్వేద శాస్త్రం చెబుతుంది. అదే విషయాన్ని పరిశోధనాత్మకంగా నిర్ధారించాడు. అందు కు ఉదాహరణ నేతి బీరకాయ. శాకాహారంలో మనం నిత్యం తినే బీరకాయ అందరికీ తెలి సిందే. దీనినే రాజకోశాతకీ (లప్పా ఎక్యూటాంగిలా) అని అభివర్ణించాడు. అంతేకాకుండా మహాకోశాతకీ అని ఇంకొక రకం కూడా చెప్పాడు. ఇదే నేతిబీర (లప్పా సిలిం డ్రికా/ ఎజిప్టి యాకా). హస్తిఘోషా, హస్తి పర్ణ, హస్తి కోశాతకీ, మహాఫలా అని నేతిబీరకు పర్యాయ పదాలు ఉన్నాయి.
వజ్రవల్లిd, చతుర్థార, అస్థి సంధాన అని సంస్కృతంలో పేరు. హందీలో ‘హడ్‌ జోడ్‌’గా పిలువబడే నల్లేరు, విరిగిన ఎముకలు చాలా త్వరితంగా అతుక్కోవడానికి ఉపకరించే ప్రాచీన మహౌషధి. దీనిని తన ”భావప్రకాశ” గ్రంథంలో వివరించాడు ”భావమిశ్రుడు”.
”భావప్రకాశ సంహత” అనేది లఘుత్రయి (ఆయుర్వేదం యొక్క చిన్న త్రయం)లోని శాస్త్రీయ గ్రంథాలలో అత్యంత ప్రముఖమైనది.
మాధవ నిదానం, శారంగధర సంహత భావప్రకాశ సంహతలను సంయుక్తంగా ‘లఘు త్రయి’ అని పిలుస్తారు. లఘు త్రయి గ్రంథంతో సమానంగా మరొక శాస్త్రీయ గ్రంథం కూడా ముఖ్యమైనదిగా పరిగణించబడుతుంది. దీనిని ‘యోగరత్నాకర’ అని పిలుస్తారు, ఇది ప్రధానంగా వివిధ వ్యాధుల నిర్వహణ, చికిత్సపై దృష్టి పెడుతుంది.
ఆయుర్వేదానికి సంబంధించిన ఈ 3 గ్రంథాలు పురాతన ఆయుర్వేద గ్రంథాలైన బృహత్రయి నుండి తీసుకోబడిన విషయాల సంకలనం. ఈ గ్రంథం ఆయుర్వేదంలోని దాదాపు అన్ని శాఖల జ్ఞానాన్ని కలిగిఉంది, అయితే ప్రధాన దృష్టి కాయ చికిత్స (ఆయు ర్వేదంలో ఔషధం) పై ఉంది. ఈ గ్రంథానికి దాని రచయిత భావమిశ్రుని పేరే పెట్టారు. భావమిశ్రుడు లతకమిశ్రుని కుమారుడు. అతను సనాతన బ్రాహ్మణ కుటుంబానికి చెందినవాడు, దీనిని సాధారణంగా బ్రాహ్మణులు ‘మిశ్రా’ అనే ఇంటిపేరును రుజువు చేస్తారు. అతను తన గ్రంథంలో ఈ ప్రాంత ప్రజలకు తెలిసిన వివిధ రకాల ఆహార పదార్థాల పేర్లను ఇచ్చినందువల్ల అతను మగధ (భారతదేశంలోని బీహార్‌ రాష్ట్ర దిగువ- మధ్య భాగా లు) ప్రాంతానికి చెందినవాడని నమ్ముతారు. భావమిశ్రుని కాలం క్రీ.శ. 16వ శతాబ్దానికి చెందినదని చెబుతారు.
”భావప్రక్ష సంహత” (భావప్రకాశ సంహత)లో భావమిశ్రుడు తన పని లక్ష్యాన్ని వివ రించాడు. ఆయుర్వేదంలో ఉపయోగించే ఔషధాలపై అజ్ఞానం అనే చీకటిని పారద్రోలడా నికి తన పూర్వీకుల ఆలోచనలను సంకలనం చేయడానికి ”భావప్రకాశ సంహత” రచించ బడిందని అతను తన గ్రంథంలో పేర్కొన్నాడు.
లఘుత్రయీలోని ప్రతి సంకలనం ఆయుర్వేదంలోని కొన్ని ముఖ్యమైన అంశాలపై కొన్ని ప్రత్యేక లక్షణాలు, ప్రత్యేక లోతైన జ్ఞానం కలిగి ఉంటుంది. ”భావప్రకాశ సంహత” గ్రంథం మొదటిసారిగా, ఆయుర్వేదంలోని అన్ని భాగాలపై జ్ఞానాన్ని అందించడంతోపాటు ఆచరణలో ఉపయోగించే ఔషధ మూలికల వివరాల వివరణలను అందించింది. ఈవిధంగా, మూలికల పైవర్ణనకు అంకితమైన ఈ సంహత భాగాన్ని నిఘంటు అని కూడా పిలుస్తారు. దీనిరు ”భావప్రకాశ నిఘంటు”గా గుర్తించారు.
చరక సంహత, సుశ్రుత సంహత, అష్టాంగ హృదయాలను సమిష్టిగా ‘బృహ త్రయి’ అంటారు. బైద్యనాథ్‌, డాబర్‌, పతంజలి, హమాలయ మొదలైనవి తయారుచేసిన ఆయు ర్వేద మందులు ఎక్కువగా ”భావప్రకాశ” ఆధారంగా తయారుచేయబడతాయి.
ఈ గ్రంథం సంస్కృత భాషలో వ్రాయబడింది. ఆయుర్వేద మూలికలు, ఔషధాలపై అత్యంత ప్రాచుర్యం పొందిన, విస్తృతంగా సూచించబడిన గ్రంథం కావడంతో, వివిధ ఆయుర్వేద పండితులు దీనిని అనేక భారతీయ, విదేశీ భాషల్లోకి అనువదించారు.
ఇది ఆయుర్వేదంలోని అన్ని అంశాలకు సంబంధించిన వివరాలను అందించినప్పటి కీ, ప్రధాన దృష్టి కాయ చికిత్స (ఔషధం) శాఖపైనే ఉంది. ఇంకా మూలికల అధ్యయనం, ఉపయోగంలో దాని పెద్ద సహకారం కారణంగా, దీనిని ”కర్మౌషధి ప్రధాన నిఘంటు” అని కూడా పిలుస్తారు, అంటే ఆయుర్వేద క్లినికల్‌ ఫార్మకాలజీ సూచిక.
ఈ సంకలనంలోని నిఘంటు భాగమే ‘భావప్రక్ష సంహత’ ముఖ్య లక్షణం. ఇది ఔషధ మొక్కలపై అనేక వివాదాలను స్పష్టం చేస్తుంది మరియు అనేక అన్య దేశ వృక్షజాతులకు ఉదాహరణగా నిలిచింది.
కొన్ని ఔషధ సూత్రీకరణలను చేస్తున్నప్పుడు అవి అందుబాటులోలేని సందర్భంలో ‘ప్రతినిధిక్‌ ద్రవ్య’ (అనేక ఔషధ పదార్ధాలకు ప్రత్యామ్నాయాలు) అందించడం ద్వారా సిఫార్సు చేయబడిన మూలికలు తక్షణమే అందుబాటులో లేనప్పుడు, ఎటువంటి మూలి కలు లేదా పదార్ధాలను ప్రత్యామ్నాయాలుగా ఉపయోగించవచ్చు అనే విషయాన్ని ఈ గ్రంథంలో తెలియచెప్పారు.
ఈ గ్రంథంలో ‘సూటికాగర’ గురించిన వివరమైన వివరణను చూడవచ్చు. సూటి కాగరా అనేది ఇటీవలే బిడ్డను ప్రసవించిన ఒక మహళ కోసం కేటాయించిన ఇంటిలో భాగం (ఒక గది). ఆయుర్వేదం ప్రసవానంతర కాలంలో ఆరోగ్య సంరక్షణకు విపరీతమైన ప్రాముఖ్యతను ఇచ్చింది. ఈ సంరక్షణలో ఒక భాగం ఏమిటంటే, తల్లిని నవజాత శిశువును ఇంట్లో ప్రత్యేకంగా రూపొందించిన ప్రదేశంలో ఉంచడం, ఇది సౌకర్యవంతంగా సము చితంగా ఉంటుంది.
ఆయుర్వేద వైద్యంలో కర్పూరం, నల్లమందు వాడకాన్ని మొదటిసారిగా ఈ గ్రంథంలో చూడవచ్చు.
ఆసక్తికరంగా, ‘ఫిరంగి’ అనే కొత్త వ్యాధిని ‘ఆధునిక కాలపు గనోరియా’తో పోల్చవచ్చని, ఈ శాస్త్రీయ ఆయుర్వేద గ్రంథంలో కూడా వివరించబడింది.
భావప్రకాష్‌ మొత్తం 10268 శ్లోకాలను కలిగి ఉంది. భావప్రకాశ సం#హతలో పూర్వ ఖండ, మధ్యమ ఖండ, ఉత్తరఖండ అని పిలువబడే 3 భాగాలు ఉన్నాయి.
పూర్వఖండ 2 విభాగాలుగా విభజించబడింది. నిఘంటు ఈ సంహత పూర్వఖండ భాగము. ప్రస్తుతం సంస్కృతంలో భావప్రకాశ సంహతపై 2 వ్యాఖ్యానాలు అందుబాటులో ఉన్నాయి. ఒకటి రచయిత భావమిశ్ర రచించాడని నమ్ముతారు, మరొకటి జయదేవ రచించిన ‘సద్వైద్య సిద్ధాంత రత్నాకర’ అని పేరుపెట్టారు.
భావప్రకాష్‌ 1500- 1600 మధ్య భావమిశ్రునిచే స్వరపరచబడింది. భావమిశ్రాను ప్రాచీన భారతీయ వైద్యంలో చివరి ఆచార్యునిగా పరిగణిస్తారు. అతని పుట్టిన తేదీ, ప్రదేశం మొదలైనవాటి గురించి ఎటువంటి సమాచారం తెలి యదు కానీ, 1550 సం.లో వారణాసిలో ఆచార్యుడిగా కీర్తి శిఖరాగ్రంలో ఉన్నట్లు తెలుస్తుంది.